Í draumi sérhvers manns…

Steinn Steinarr (1908-1958) telst til frumkvöðla hinnar svokölluðu formbyltingar í sögu íslenskrar ljóðagerðar, þótt engan veginn yrði hann fyrstur til að leita nýrra leiða í formi. Því má ekki heldur gleyma að mikill hluti kvæða hans er ortur á fullkomlega hefðbundinn hátt með reglubundinni hrynjandi, stuðlum og rími. Samt eru þau fersk og nýstárleg, eins og draumkvæði þetta sýnir glögglega. Í hefðbundum brag verður listin til fyrir togstreitu milli frelsis hugsunar og fjötra formsins. Galdurinn er þá að ná slíkum tökum á bragnum að lesandi finni hvergi kreppt að tjáningu hugans. Vandinn við slíka hefð er sá að jafnvel haganlega ort kvæði verður oft kunnuglegt líkt og maður hafi lesið það áður, – nema þar sé einhver sá ferskleiki sem gerir hefðina ekki langslitna. Þetta leysir Steinn með frumlegu myndmáli og frjórri hugsun, sem oftlega stefnir reyndar inn úr rökhyggju með þversögnum. Þar með getur afstrakt fyrirbæri orðið líkt og áþreifanlegt og sýnilegt, – skynjanlegt ef ekki alls konar skiljanlegt.

Að ytra formi er þetta kvæði sem sé fullkomlega hefðbundið: fjögur fjögurra lína erindi, fimm bragliðir hvert vísuorð, auk forliða, réttir tvíliðir sem enda á stýfðum lið í jöfnu hendingunum, víxlrím og regluleg stuðlasetning. Ekkert óvænt eða nýstárlegt. En öðru máli gegnir um hugsunina og hvernig henni er komið á framfæri.

Ljóðið hefst á fullyrðingu sem hljómar eins og málsháttur. Í draumi sérhvers manns er fall hans falið. Svo er eins og skáldið búist við þeirri spurningu hvað hann eigi eiginlega við með slíkri fullyrðingu, því að framhaldið er einskonar útlegging á þessari fyrstu málsgrein, sem ekki er auðvelt að skilja svona umsvifalítið. Af hverju felst fall okkar, okkar allra, í draumi okkar? Þetta er heimspekileg fullyrðing, sem kallar á ýtarlega útlistun. Skáldið grípur þá til myndmáls, því að með því móti getur hann sýnt lesanda það sem ekki er svo auðvelt að útskýra.

Aðferð Steins er fólgin í því að tengja saman ytri og innri veruleika. Draumurinn fæðist innra með okkur og þar ölum við hann og berum hann með okkur. Í þeim innlöndum kunnum við víst ærið fá kennileiti, og því bregður skáldið á það ráð að taka mið af ytri veruleika, hinni köldu ró hans, sem er þá um leið myndhverfing. Með annarri myndhverfingu ferðumst við þarna innra um dimman kynjaskóg sem er búinn til úr blekkingum sem í draumnum örlagaríka eru fólgnar. Með öðrum orðum: við sköpum okkur draum sem er blekking, og við ráfum um hann rammvillt eins og í dimmum kynjaskógi.

Fyrst sköpum við drauminn og svo göngum við honum á vald. Hinn dimmi kynjaskógur blekkinganna stækkar og verður að bákni innra með okkur og nær valdi á lífi okkar. Og loks snýst allt við. Það sem við skópum vex okkur úr greipum, verður ofjarl okkar. Hann er persónugerður í lokin þar sem hann “lykur um þig löngum armi sínum”, tekur okkur þar með í faðm sér og gerir okkur að draumi sínum. Blekkingin hefur sigrað.

Hver er svo þessi draumur? Ljóðmælandinn gerir ekki vart við sig. Upphafsfullyrðingin er almenn en svo tekur við ávarpið “þú”, og því er haldið kvæðið á enda. Þar með verður rödd ljóðsins á vissan hátt ágeng við lesandann og hljómar líkt og viðvörun. Varaðu þig á draumi þínum, varaðu þig á því sem býr handan veruleikans, varaðu þig á því að gefa þig á vald hugaróra sem þú stjórnar ekki og ræður ef til vill ekki við. Þar sem draumurinn er aldrei skilgreindur, er hann táknrænn, og lesandanum látið eftir að skilja og varast sinn draum. Hann getur snúist um hugmyndafræði, frægð og frama, auðæfi og velgengni, og ótal margt annað. Gangir þú slíkum draumórum á hönd, getur þú misst vald á veruleika þínum.